On limes and Lemonade: de Black Pride van de zusjes Knowles

In 2005 werd New Orleans zwaar getroffen door Hurricane Katrina. Er volgde een golf van kritiek over het feit dat de hulpverlening zo traag op gang kwam, in een gebied waar het grootste deel van de lagere bevolkingsklassen bestaat uit Afro-Amerikanen. Ook de plaatselijke beleidsmaatregelen voor de wederopbouw van de stad bleken allesbehalve gunstig voor deze bevolkingsgroepen, vooral op het gebied van huisvesting.

In 2008 – pas 40 jaar na het ‘einde’ van de African-American Civil Rights Movement – werd Barack Obama verkozen als eerste zwarte president van de Verenigde Staten. In de media doken al snel beelden op van zwarte poppen die door blanke protestvoerders werden verbrand en opgehangen.

In 2015 werden tussen de 250 tot 300 zwarten gedood door de Amerikaanse politie. Een kwart van hen was vermoedelijk ongewapend, al zijn deze cijfers uiteraard moeilijk te bepalen. En terwijl voor Brock Turner – de blanke 20-jarige die een bewusteloze vrouw seksueel aanrandde en amper drie maanden in de gevangenis doorbracht – een fraaie jaarboekfoto werd gebruikt, verschijnen zwarte slachtoffers van police violence maar al te vaak in het nieuws met een oude mugshot.

Enter 2016. Voor het tweede jaar op rij zijn er enkel blanke genomineerden voor de Oscars, en Amerikaanse politiebonden lanceren de hashtag #BoycottBeyonce naar aanleiding van haar ‘racistische’ performance op de Super Bowl. De zangeres zou oproepen tot geweld tegen politieagenten en de boodschap verspreiden dat zwarte levens belangrijker zijn dan blanke.

Twee zussen die deze levenslessen in hun jeugd absoluut meegekregen hebben, zijn Beyoncé en Solange Knowles. In een recent interview met The Fader vertelt Solange hoe haar ouders een gelukkige en geborgen omgeving probeerden te creëren waarin ook politiek en sociaal geladen gesprekken een plaats vonden. Mama Tina, die het belangrijk vond om haar kinderen (en later ook kleinkinderen) te omringen met positieve beelden van hun cultuur, stuurde de meisjes naar zomerkampen waar ze hun Afrikaanse herkomst konden ontdekken en vieren. Afro-Amerikaanse kunst, literatuur, poëzie en – uiteraard – muziek moesten binnen de huismuren zorgen voor een gevoel van trotsheid. Papa Mathew beïnvloedde de meisjes dan weer vooral met verhalen over zijn traumatische jeugd. Hij nam actief deel aan de Civil Rights Movement en was een van zeven zwarte studenten toegelaten op een blanke school – om er een raciaal ‘diverse’ school van te maken. Daar werd hij bespuwd door ouders, bedreigd door leden van de KKK en opgepakt door de state trooper. Het is belangrijk dat naast trotsheid ook kennis over zulke generationele trauma’s een plaats krijgt in het leven van Afro-Amerikaanse kinderen. Het zijn tenslotte allebei belangrijke aspecten van hun complexe identiteit. Beyoncé en Solange zijn hun ouders altijd erg dankbaar geweest voor die lessen. Dat blijkt telkens weer uit interviews, maar ook uit verwijzingen in hun muziek. Zo staat ook op hun meest recente albums een eerbetoon: ‘Tina Taught Me’ bij Solange en ‘Daddy Lessons’ bij Beyoncé.

Als gevolg van die kindertijd zijn gevoelens van ‘zwarte trots’ altijd al aanwezig geweest in de muziek van de zusjes Knowles. De duidelijkste voorbeelden zijn natuurlijk de genres van waaruit zij vertrokken (voornamelijk R&B en soul) en de music videos waarin Afro-Amerikaanse personen, kledij, haarstijlen en andere culturele aspecten getoond worden. Representatie is belangrijk! Maar ook boodschappen van een meer sociale of politieke aard waren er vanaf het prille begin. Wie goed oplet tijdens ‘I Decided’ (de allereerste videoclip van Solange) ziet allerlei symbolen gelinkt aan de Civil Rights movement, zoals de confederate flag en de Black Power sign. Bij Beyoncé zijn de politieke aspecten iets subtieler, waardoor ze vaak worden vergeten. In de video voor ‘Ring the Alarm’ bijvoorbeeld – uitgebracht eind 2006 – zien we hoe een boze Beyoncé zich verzet tegen agenten in oproeruitrusting. De gevoelens van wrok, wanhoop en aspiratie die de zangeres verkent op het bijhorende album B’Day, worden wel eens gelinkt aan de ontevredenheid die na orkaan Katrina in de zwarte gemeenschap bleef nazinderen. Maar wanneer Beyoncé exact tien jaar later dezelfde gevoelens uitdrukt door in de videoclip van ‘Formation’ op een New Orleans-politiewagen in een overstroomde straat te gaan liggen, zou ze plots aanzetten tot geweld op politieagenten. Behalve een bewijs van white ignorance, toont die controverse nog iets anders aan: de zusjes Knowles zijn door de jaren heen steeds politieker geworden. Het is verkeerd om te denken dat Beyoncé plots komt aanzetten met politiek activisme als een populariteitsstunt. Dit is gewoon het hoogtepunt van een proces dat al langer (en erg gradueel) aan de gang is.

Maar naar mijn bescheiden mening is het geen toeval dat beide zussen in hetzelfde jaar hun meest ‘zwarte’ album uitbrengen. De tientallen gevallen van politiegeweld op ongewapende Afro-Amerikanen en het aftreden van de succesvolle, maar onpopulaire Obama hebben er ongetwijfeld veel mee te maken. Maar vooral: beide vrouwen zijn nu ook moeders. Terwijl de zussen voor hun kinderen een geborgen thuissituatie proberen te creëren zoals zij die gekend hebben, worden ze verplicht om opnieuw – en veel intensiever – na te denken over wat het betekent om vandaag Afro-Amerikaans te zijn in de Verenigde Staten. Er is al veel verwezenlijkt en voor een aantal jaar ging het relatief goed, maar de onzekerheid en angst blijven nooit lang weg. ‘A Seat at the Table’ is Solange’s uitnodiging om deze onaangename gevoelens te bespreken: “I think that A Seat at the Table for me is an invitation to allow folks to pull up a chair, get very close and have these hard uncomfortable truths be shared. It’s not going to be pretty, it’s not going to be fun, you may not get to dance to it, […] but that is the state of the times that we’re in right now.” Bij Beyoncé verwijst de titel ‘LEMONADE’ dan weer naar het feit dat het leven van de zwarte vrouw tot volle bloei kan komen, ondanks de vele moeilijkheden op haar pad. De inspiratie vond ze bij een speech van Jay-Z’s grootmoeder Hattie op haar 90ste verjaardag: “I had my ups and downs, but I always find the inner strength to pull myself up. I was served- lemons, but I made lemonade”. De kerngedachte achter de twee titels lijkt tegenovergesteld, maar in feite zijn ze complementair: net zoals in hun jeugd, krijgen zowel gevoelens van trots als trauma een plaatsje in de muziek van de zusjes Knowles. Waarom zou je geen glaasje limonade kunnen drinken bij het serieuze gesprek aan tafel?

September 2016. Solange bezoekt met haar gezin een concert van Kraftwerk, een belangrijke groep voor de ontwikkeling van het hiphop-genre. Terwijl ze binnenkomen, wordt een van haar favoriete nummers gespeeld. Ze blijft dan ook even staan dansen; het is immers dance music. “Sit down now!”, schreeuwen enkele vrouwen achter haar. Solange gaat lekker door: bij dit lied moét ze gewoon rechtstaan en op zo’n onvriendelijke toon wil ze niet reageren. Plots wordt ze geraakt door iets hards; iemand gooide een half-gegeten limoen. Naar aanleiding van dat incident pende de zangeres een krachtige tekst neer over het zich ongemakkelijk voelen in “predominantly white spaces” met de titel ‘And do you belong? I do’. Dat zij – en bij uitbreiding de hele zwarte gemeenschap – wel degelijk recht van bestaan heeft, is ook de rode draad die door ‘A Seat at the Table’ loopt. Het album is een uitdrukking van pijn en vermoeidheid, maar even goed van vreugde, trots en genezing. Een culturele, maar persoonlijke analyse over identiteit en self-empowerment die niet makkelijk verteerbaar is. Het is en project van vele stemmen; nooit eerder werkte ze samen met zoveel artiesten. Zo worden veel interludes verteld door Master P, een empowerment rapper die het platenlabel ‘No Limits Records’ oprichtte, en zo ook een bijzondere rol speelde in de geschiedenis van hiphop. Solange kijkt erg naar hem op, als een van de eerste voorbeelden van wat zij “black regality” noemt, een term waarmee we vandaag naar Beyoncé en Jay-Z kunnen verwijzen. Afro-Amerikanen zijn zo lang onderdrukt geweest, dat dergelijke voorbeelden van black excellence niet overbodig zijn. Het bewijst dat – zelfs in de zwarte gemeenschap – er geen grenzen zijn aan wat een persoon in zijn of haar leven kan bereiken. Verder is het album zo divers en complex dat ik het onmogelijk kan samenvatten. Geef het gewoon een kans, of toch op zijn minst de geweldige nummers ‘Cranes in the Sky’ en ‘Don’t Touch My Hair’.

Wie dacht dat Beyoncé in 2013 – met de surprise release van ‘BEYONCÉ’ – haar politieke piek bereikt had, had het grondig mis. Omschreven als een album “significant to black feminism” onthouden we het vooral als het moment waarop de zangeres haar seksualiteit schaamteloos omarmde, dansend voor een gigantische projectie van het woord ‘feminist’. Het beeld van de onafhankelijke, sterke en succesvolle vrouw in een wereld gedomineerd door mannen zorgde voor veel gesprekken over gelijkheid tussen man en vrouw, wat op zich alleen maar positief kan zijn. Toch waren er ook enkele punten van kritiek: Nigeriaanse auteur Chimamanda Ngozi Adichie, wiens speech ‘We Should All Be Feminists’ (een Ted Talk die ik overigens zéér warm aanbeveel) de zangeres gebruikte voor het project, vond dat Beyoncé’s feminisme nog te veel rekening hield met wat mannen doen en denken. Ook is ‘BEYONCÉ’ – zoals de titel al aangeeft – eerder een uitdrukking van het individu. ‘LEMONADE’ daarentegen is de uitdrukking van een hele gemeenschap. Niet langer het beeld van de onoverwinnelijke superster waar elke Afro-Amerikaanse vrouw naar kan streven, maar het beeld van de meer ‘menselijke’ krachten die deze vrouwen nu al bezitten. Een kunstwerk over de schoonheid, kracht en pijn van zwarte vrouwen. “The most neglected person in America is the black woman”, horen we Malcom X zeggen in een van de interludes op de bijhorende DVD. Dat onrecht wordt door Beyoncé rechtgezet door middel van prachtige video’s waarin ze een luxueus plantagehuis inpalmt met een schare zwarte dames. Een indrukwekkende en utopische reversal of history die zegt: “het komt goed met ons”. Dat is ook de conclusie van Beyoncé’s persoonlijke verhaal. Op het album praat ze namelijk openlijk over de scheve schaats van echtgenoot Jay-Z en doorloopt ze alle stappen, van vermoedens tot vergeving. Op die manier is ‘LEMONADE’ zowel haar meest persoonlijke, als meest politieke album. En door de samenwerking met bekende, minder bekende en doodgewone Afro-Amerikaanse mensen en artiesten ook een prachtig voorbeeld van black pride. Aanraders? ‘Hold Up’, ‘Sandcastles’ en ‘Freedom’.

Aan het einde van de rit worden de vraagstukken over Afro-Amerikaanse identiteit natuurlijk niet opgelost. Na een luisterbeurt van de twee albums blijven we zitten met vragen en angsten. De visuele component van ‘LEMONADE’ eindigt bijvoorbeeld – meteen na de hoofdstukken Hope en Redemption – met de eerder besproken videoclip van ‘Formation’ die even pijnlijk is als krachtig. Ook bij ‘A Seat at the Table’ vinden we geen happy end. Amy Zimmerman van The Daily Beast drukt het als volgt uit: “This album unapologetically lives in a racial divide that it cannot, and will not bridge […]”. De kloof tussen blank en zwart kan (nog) niet overbrugd worden. Maar dat hoeven deze albums ook niet te doen, want ze zijn niet gericht aan de blanke bevolking. “Solange centers Black people, Black feelings, and Black culture. […] This album was made to heal and encourage Black people, not explain to white people why Black people need healing and encouragement”, schrijft Michael Arceneaux van Complex. Deze albums geven Afro-Amerikanen de kans om hun identiteit te verkennen en te vieren. Om uiting te geven aan hun vreugde en angst. Om de balans te vinden tussen zorgeloze trots voor hun afkomst en de pijnlijke gesprekken over een onzekere toekomst. Solange’s tafel staat in de huiskamer van een zwart gezin en Beyoncé’s limonade is een zwart familierecept.

Mogen blanken dan helemaal niet genieten van deze muziek en er geen mening over hebben? Uiteraard wel. Maar het is belangrijk dat we deze albums erkennen voor wat ze zijn: producten DOOR, VOOR en OVER de zwarte gemeenschap. Al zijn we muziekrecensent, politicus of schrijver voor een roddelblad: het is niet aan blanken om te bepalen waar deze albums voor staan. (Iets waar ik mij – met het schrijven van dit artikel – helaas al een beetje aan bezondig.) De blanke mening over ‘de inhoud’ van deze kunst is onbelangrijk én ongevraagd. Natuurlijk is er wel ruimte voor dialoog tussen blank en zwart, maar pas achteraf – aan een andere tafel. En in werkelijke dialoog; niet door Beyoncé op live television te beschuldigen van het verspreiden van haat. Want wie is daar nu mee geholpen? Wat we ondertussen wel kunnen doen, is Afro-Amerikaanse cultuur beter vieren: meer zwarte boeken lezen, meer zwarte films kijken en meer zwarte muziek beluisteren – ook al kunnen we de boodschap niet altijd vatten. Door zwarte cultuur te erkennen en te vieren, kunnen we die tevoorschijn halen uit de schaduw van de dominante blanke cultuur die Afro-Amerikanen al eeuwen onderdrukt. Hoelang vragen we zwarten al om kracht en betekenis te halen uit media die niet van hen is? Is het dan zoveel gevraagd dat wij ons af en toe onderdompelen in hun cultuur? Want als blanken kunnen leren om producten van black brilliance op een positieve manier te vieren, en Afro-Amerikaanse cultuur niet langer in de schaduw staat, maar zij aan zij met blanke cultuur, zullen zwarte jongens en meisjes in de toekomst makkelijker gevoelens van trots ervaren.